Будынак ашмянскага музея

Вялікая верагоднасць, што будынак, у якім зараз месціцца ашмянскі краязнаўчы музей ім. Ф.К.Багушэвіча і аптэка, быў пабудаваны сям'ёй Стругач.

У фондах ашмянскага музея, у звестках пра Давіда Стругача, ужо ўзгадвалася што "он владел зданием, где теперь нынешняя аптека (продал его Химичевскому, который её и основал)", але нядаўна апублікавалі яшчэ адзін матэрыял, які гэта пацвярджае.

У артыкуле Таццяны Валянцінаўны Даўгач "Горадабудаўніцтва Ашмянаў у канцы ХVIII - пачатку ХХ ст." (зборнік навуковых артыкулаў "Ашмяншчына. Штодзённае жыццё жыхароў краю ў Х - ХХІ стст.", 2024) узгадваецца гісторыя таго, як Лейба Стругач справабаў адкрыць у доме бацькі сваёй жонкі Майсея Франк-Камянецкага гарэлачный завод. Гэта гісторыя ўжо неаднаразова публікавалася, але дадаткова да артыкула ва ўклейке быў апублікаваны план 1878 г. плаца і дома Майсея Франк-Камянецкага.

План на пабудову гарэлачнага завода ў Ашмянах (з "Ашмяншчына. Штодзённае жыццё жыхароў краю ў Х - ХХІ стст.")

Нягледзячы на тое, што план ахоплівае не вельмі вялікі ўчастак горада, інфармацыі з яго дастаткова, каб адшукаць гэта месца.

Драўляны дом знаходзіўся ў месцы, дзе Віленская вуліца пачыналася ад гарадской плошчы, а на захад ад дома праходзіў школьны завулак. Гэта месца, таксама можна адшукаць на плане Ашмянаў 1866 г. (спасылка на план).

На гэтым месцы зараз знаходзіцца будынак ашмянскага музея. Мураваны будынак злева быў напэўна знесены яшчэ ў канцы ХІХ ст., бо на старых малюнках і фотаздымках яго няма, а на аэраздымку 1944 добра бачна, што завулак, які ішоў да яўрэйскай школы значна пашырыўся.

Цікавыя звесткі пра гэты дом, яшчэ ёсць у зборніке навуковых артыкулаў "Ашмяны і Ашмянскі раён", 2015. У артыкуле Алены Акушкі "Исторические усадьбы: путь к возрождению. Усадьба Будёновка начала ХХ в." пра гарэлачны завод у гэтым месцы адначана наступнае "Это маломощное предприятие (водочный завод) действительно начало функционировать. Но это была лишь стартовая площадка. Водочный завод Стругача функционировал только до 1880 г. Вместо завода в доме Каменецкого был открыт оптовый склад (оптовая продажа простой водки). Позже этот дом перешел в собственность жены Стугача Гинды", а таксама "О больших прибылях Стругача говорит тот факт, что в 1888 г. он построил на городской площади двухэтажный жилой каменный дом, начал строительство усадьбы в деревне Будёновка".

Трэба адзначыць, што дом, напэўна, належыў менавіта Гіндзе Стругач, якая атрымала яго ад бацькі Майсея Франк-Камянецкага (памёр у 1881 у Вільні). Напрыклад, менавіта яна адназачана як уладальніца дома ў 1894 г.

з сайта jewishgen.org

А таксама пасля смерці Гінды ў 1923 г адзначана, што ёй належыў будынак на вуліцы Жалігоўскага (спасылка). Напэўна, гэта як раз і ёсць згадка пра будынак, дзе зараз музей, бо ў 1920-ых гг. яго адрас быў вул. Жалігоўскага дом 2.

Такім чынам, найбольш верагодна наступная гісторыя. На месцы музея раней знаходзіўся драўляны будынак Майсея Франк-Камянецкага, яго зяць Лейба Стругач на кароткі час адкрыў тут гарэлачны завод, а пасля таго як ён пабудаваў новую вялікую фабрыку на Барунскай вуліцы тут месціўся гарэлачны склад і крама. Пасля смерці Майсея будынак атрамала ў спадчыну яго дачка і жонка Лейбы Стругача Гінда. У 1888 г. сям'я Стругач пабудавала на гэтым месцы вялікі мураваны будынак. Частку гэтага будынка арандавалі пад аптэку Хамічэўскія. Пасля смерці Гінды ў 1923 г. яе сыны прадалі будынак Уладзіміру Хамічэўскаму.

Магіла сястры Антонія Эдварда Адынца

Недалёка ад ашмянскай каталіцкай капліцы ёсць стары помнік. Металічны крыж, як і на многіх іншых магілах, не захаваўся. Тэкст на камне складана прачытаць, але галоўнае разабраць можна. Тут пахавана Анеля з Адынцоў Аганоўская.

Памерла яна 12 лістапада 1846 г. ва ўзросце 35 гадоў ад ліхаманкі у Мажэйкаве.

Яе мужам быў адстаўны капітан Людвік Аганоўскі з фальварка Равы. Шлюб яны ўзялі ў гальшанскім касцёле 23 мая 1836 г. Бацькамі яе былі Адынец Тадэвуш і Тэрэза з Гнатоўскіх. Атрымліваецца, гэта малодшая сястра вядомага паэта і перакладчыка Антонія Эдварда Адынца (1804-1885).

Людвік і Анеля жылі ў Лэйлубке, тут у іх нарадзілася 5 дзяцей: Людвіка-Марыя (1837-1839), Антаніна (1839), Альфонс (1841), Уладзіслаў-Пётр (1842) і Мячыслаў-Раман (1844).

Пасля смерці Анелі Людвік ажаніўся 2 мая 1848 г. у крэўскім касцёле з Вікторыяй Міхалоўскай, якая ў Мажэйкаве нарадзіла яму яшчэ трох дзяцей: Юзэфу-Валерыю (1849), Антонія-Апалінарыя (1850-1855) і Баляслава-Марціна (1852).

Акрэйц

На ашмянскіх каталіцкіх могілках захаваўся помнік Даніэля Акрэйца. Памёр ён ва ўзросце 73 гады 31 мая 1877 г. у Ашмянах ад рака страўніка. Быў ён адстаўным капітанам корпуса ляснічых (корпус быў сфарміраваны ў 1839 г.).

Магіла Акрэйца

Яго жонкай была Мальвіна з Качаноўскіх, якая значна перажыла свайго мужа, яна яшчэ ўзгадваецца ў спісе парафіян ашмянскага касцёла 1909 г., на той момант ёй было каля 80 гадоў. Шлюб яны узялі ў ашмянскім касцёле 15 кветня 1851. Даніэлю было 45 гадоў, а Мальвіне усяго 18. Бацькамі Даніэля былі Юзаф і Барбара з Яроцкіх, а Мальвіны - Діонізій і Ганна з Печараў.

Запіс аб смерці Акрэйца

Пасля сябе Даніэль заставіў трох сыноў: Валерыяна, Аляксандра і Казіміра і трох дачок: Станіславу, Стэфанію і Ядвігу. Малодшыя з іх - Казімір (нар. 1859), Стэфанія (р.1860) і Ядвіга (р.1862) былі ахрышчаны ў ашмянскіх касцёле. Валерыян і Ядвіга (удава па Шаблоўскаму) ёсць ў спісе парафіян ашмянскага касцёла 1909 г. У розных крыніцах узгадваецца Аляксандр Акрэйц, які меў жонку Аляксандру Гарасімовіч. Напэўна, гэта быў сын Даніэля. У Аляксандра быў сын Мячыслаў, які стаў ксяндзом (спасылка).

З Ашмянамі таксама быў звязаны лёс сястры Даніэля Юзэфы, якая выйшла замуж за Вінцэнта Бернацкага. А іх сын Юзаф, адзначыўся тым, што быў агентам трэцяга аддзялення і актыўна даносіў на ашмянцаў у 1860-ых гг. Яшчэ адна сястра Даніэля Антаніна мела мужа Францішка Навасельскага, ім належыў маёнтак Сільвестрава каля Ашмянаў.

Успаміны аб Адрыяне Снадскім

Артыкул з газеты "Kurjer Wileński" №20 25.01.1933 (спасылка). Тэкст дапоўнены ілюстрацыямі з іншых крыніц.

Edward Wł. Szczerbicki

Wspomnienie o Adrjanie Snadzkim

(Epizod z walk 1863 r. w powiecie oszmiańskim).

Jest ogrodzone miejsce tuż za murem prawosławnego cmentarza w Oszmianie, z krzyżem mogilnym, na którym widnieje napis: „Tu stracony został bohater Adrjan Snarski 17.VIII 1863 r.” Miejsce znane dobrze wszystkim mieszkańcom miasta, jako miejsce pielgrzymek i podniosłych uroczystości w każdą rocznicę powstania styczniowego, z którem miejscowa tradycja wiąże jeden z momentów walki o wolność i niepodległość Polski w 1863 r.

Mogiła Adrjana Snarskiego (заўвага: прозвішча напісана з памылкай) straconego 17/VIII 1863 r. w Oszmianie. Фотаздымак з кнігі "Pomniki bojowników o niepodległość 1794-1863" (спасылка)

Plan orjentacyjny położenia krzyża na mogile powstańców z 1863 r. w Oszmianie (спасылка) 

Jakoż o samym bohaterze przechowała się garść wspomnień, żywa wśród bardzo nielicznych już i sędziwych starców oraz szczupłe wiadomości w urzędowych aktach rosyjskich, dzięki czemu można poniżej podać garstke wiadomści o osobie bohatera.

W księgach metrykalnych kościoła graużyskiego napisano iż Adrjan Jan Snadzki (nie Snarski) szlachcic z pochodzenia, urodził się 8 marca 1841 roku w Ignacynowie, gm. graużyskiej, syn Joachima i Katarzyny z Rodkiewiczów, posiadających niewielki majątek Ignacynowo, którego część przypadła w udziałe Adrjanowi. Należy przypuszczać, że warunki życiowe zmusiły go już we wczesnej młodości pracować dla chłeba, skoro w 20 roku życia Adrjan jest urzędnikiem powiatowej Kasy Skarbowej w Oszmianie, jak i jego brat Włodzimierz, skąd w 2 lata później wstępuje w szeregi powstańcze. Nie ulega wątpliwości, że w okresie przedpowstaniowym, w czasie gorących manifestacyj, należał z bratem do ścisłego koła niepodległościowców i pozostawał w bliższych stosunkach z Fulgentym Okuszką, Hipolitem Chądzyńskim i innymi, którzy bądź z bronią w ręku jak Chądzyński i inni, bądź jak Okuszko pracowali w tajnej organizacji niepodległościowej w Oszmianie, która istniała od r. 1857, a wykryta została przez Rosjan pod koniec 1863 r. (Bibloteka Młodzieży Oszm.).

Запіс аб нараджэнні Адрыяна Снадскага (спасылка)

W żywej tradycji Oszmiany zachowała się pamięć o Adrjanie Snadzkim jako jednostce niezłomnego charakteru i silnej woli, umiejącym zachować godność osobistą i narodową w obliczu śmierci kiedy szedł na stracenie; najlepsze świadectwo tego wystawili sami Rosjanie. 24 maja (st. st.) 1863 r. porzuca urząd i wraz z bratem, Chądzyńskim i kolegą z urzędu Połońskim (zabitym pod Rosoliszkami), wstępuje w szeregi oddziału oszmiańskiego, który zdołał się zorganizować pod dowództwem Zygmunta Minejki (Borowy) na Boże Ciało 1863 r. za Holszanami, pomiędzy Krasnogórką a Michałowszczyzną, w sile 70 kilku ludzi. Tu otrzymał Adrjan jak i inni dubeltówkę, pas z ładow nicami, czamarkę, rogatywkę i dzieli odtąd losy oddziału, który przeszedł do lasów wiszniewskich, przechodząc tu z miejsca na miejsce, znajdując oparcie w uroczyszczach i zaściankach szlachty puszczańskiej, jak Wielki i Mały-Gast, Borsukowa Hrada, Lawina i i.

Rosjanie dość szybko wpadli na trop oddziału; wysłana rota piechoty pod dowództwem sztabskapitana Józefowicza w dniu 3 czerwca 1863 r. o godz. 2 p. p. napadła znienacka, w odległości 6 km. od Rosolinek, na oddział oszmiański w czasie marszu do nalibockich lasów, szukający tam potrzebnego narazie bezpieczeństwa i spokoju. Oddział rozprószył się, tracąc 1 zabitego i kilkunastu jeńców między innymi i dowódcę Zygmunta Minejkę.

Dalsze losy Adrjana Snadzkiego wiążą się z pobytem uszczuplonego oddziału oszm. pod d-twem Karoła Jesiewicza w wiszniewskich lasach do połączenie się z resztkami oddziału święciańskiego pod dowództwem kapitana Ostoi (Zygmunt Czechowicz) około Krewa w końcu lipca, skąd Ostoja, objąwszy dowództwo nad połączonemi oddziałami, ruszył forsownym marszem do lasów powiatu wileńskiego pod Dubniki, ponieważ wojska rosyjskie niemal już deptały po piętach powstańcow i dalszy pobyt w wiszniewskich i krewskich lasach był już niemożliwy. Noc z 31 lipca na 1 sierpnia zmęczony i głodny Oddział Ostoi spędzał obok zaścianka Wielka Kraska w lasach jakientańskich pod Sniegianami, niedaleko Sół. Z rozkazu naczelnika wyruszył Adrjan Snadzki z 4 innymi powstańcami po żywność dla oddziłu do lasu, którą miano dostarczyć z majątku Michałowskiego.

Po drodze zaszli do karczmy śniegiańskiej, ażeby zaspokoić głód i zasięgnąć języka, lecz wieść o ich pobycie dotarła szybko do Sół, gdzie stała rota piechoty gwardyjskiej. Sztabskapitan Wołkow rozesłał gęste patrole, które w ciemną noc krążyły po lasach a jeden z nich w sile 20 piechurów i 10 kozaków prawie że natknął się na obóz powstańców i został ostrzelany silnym ogniem z lasu o godz. 1 w nocy. Snadzki z towarzyszami broni transportował już żywność do obozu nad ranem, lecz na miejsce strzałów ruszyła załoga rosyjska z Sół i debuszowała lasy, gdzie obozowali powstańcy.

Po wymianie strzałów z patrolem rosyjskim powstańcy natychmiast zwinęli obóz i nie czekając Snadzkiego i pozostałych z żywnością pomaszerowali dalej, wiedząc dobrze, że pobyt dalszy w dotychczasowym obozie jest niemożliwy, ci zaś, nie wiedząc o tam szli z żywnością do obozu. Słysząc gwar, nie przypuszczali, że na miejscu obozowiska i wpobliżu znajduje się już piechota rosyjska i natknęli się na nią. Snadzkiego, który nie chciał się poddać i strzelał do Rosjan, z bronią w ręku i żywnością Rosjanie schwytali 1 sierpnia nad ranem, a pozostali zdołali uciec.

Tegoż dnia jeniec stanął w Oszmianie i został osadzony w więzieniu. Komisją pod przewodnictwem podpułkownika Tyzenhauzena prowadziła żmudne śledztwo od 3 do dnia 14 sierpnia, a 15 sprawę Snadzkiego z rozkazu naczelnika wojennego, pułkownika Pachomowa, przekazała sądowi polowemu, powolanemu z oficerów 1 brygady artylerji. Tak w Komisji śledczej jak i przed sądem polowym zachował się godnie, nie szczędząc wrogom ironji i wzgardy. W wynurzeniach swoich był bardzo wstrzemięźliwy, o osobach biorących udział w powstaniu, organizacji cywilnej i współdziałających z powstaniem nie wspomniał ani słowem, nie wymieniając nawet nazwiszka naczelnika oddziału. Informacje o ruchach oddziału podawał do tego stopnia niewiarogodne, że komisja śledcza mimo różnych prób i bolesnych szykan zrezygnowała z możliwości wydobycia jakichkolwiek wartościowych informacyj o powstanij od delikwenta.

Najdosadniej scharakteryzował Snadzkiego sąd polowy w słowach: „zakoreniełyj i upornyj w złobie protiw prawitielstwa miatieżnik, on po swojej razwitości, energji i dowieriu, katorym polzowałsia w szajkie, buduczi w niej 2 miesiaca, możet znat mnogija obstojatielstwa, no po swojemu uporstwu niczego nie chotieł skazat, w ironiczeskich że jego otwietach niskolko nie widno serdecznago rozkajanija i sożalenija w postupkie jego”.

Sąd polowy zawyrokował: Adrjana Snadzkiego z ojca Joachima, lat 22, za dobrowolne wstąpienie do oddziału powstańczego, wziętego do niewoli z bronią w ręku, upartego i nieprzejdnanego wroga państwowości rosyjskiej, ukarać śmiercią przez rozstrzelanie i skonfiskować majątek na rzecz skarbu, na podstawie art. 605. I tomu karnej procedury wojskowej i przepisów z dnia 11 maja 1863 r. o buntownikach. Ow wyrok zatwierdzil 16 sierpnia 1863 r. wojenny naczelnik powiata oszmiańskiego pułkownik Pachomow, na podstawie pełnomocnictwa udzielonego mu przez Murawjewa, polecając o godzinie 9 rano. 17 sierpnia 1863 r. (nowego stylu 29 sierpnia) wykonać wyrok.

Na krótko przed śmiercią zażądał w celi więziennej spowiednika, który przybył i przygotował go na śmierć. Smukły, długowłosy blondyn, z dziwnym spokojem i odwaga szedł na smierć, ani chwili wahania najmniejszego załamania duchowego nie okazał w ostatnich chwilach życia. Pytany o ostatnią swoją wolę kazał się podobno pocałować w pewna część ciała, i nie pozwolił sobie nalożyć zasłony na twarz, gdy stanął przywiązany do słupa przed otwartym grobem i przed lufami karabinów, a obok niego o kilkadziesiąt kroków na prawo i lewo staneło dwóch kozaków z pistoletami w rękach w należytej odleglości.

Za chwilę ozwał się głuchy warkot bębnów i przygłuszona komenda, trzask karabinów i zalany krwią oparł się martwy na słupie, kładąc swe młode życie za Polskę. Ociekające krwią zwłoki wrzycono do mogilnego dołu i zasypano ziemią, a oddział piechoty czas jakiś potem maszerował i deptał miejsce stracenia, aż wszelkie ślady stracenia i miejsce pogrzebania zwłok zatarły się zupełnie. Tegoż dnia pułkownik Pachomow przesłał raport do Murawjewa, w którym donosi, że powstaniec Adrjan Snadzki 17 sierpnia o godzinie 9 rano został rozstrzelany niedaleko za Oszmianą, na mocy zatwierdzonego przez niego wyroku sądu polowego.

Sędziwy starzec, opowiadając o ostatnich chwilach Adrjana Snadzkiego, gniewał się na to, że nie w tem miejscu, gdzie należało ustawiono krzyż. Miejsca pogrzebania zwłok wskazać już nie można, w każdym razie leżą one 300-500 kroków dalej od traktu gudogajskiego w kierunku zachodnim i południowym od miejsca, na którem stoi dzisiejsza mogiła Snadzkiego *).

*) Szczególów z ostatnich chwil życia Snadzkiego udzielił łaskawie p. Laszyński i p. Stefan Wygonowski, profesor gimnazjum im. Słowackiego w Wilnie, który je otrzymał od nieznanego z nazwiska starca Żyda, mieszkańca m. Oszmiany.

Materjał źródłowy: Sztab. wil. Okr. d. 10 k 141 Pachomow do Murawjewa 3 sierpnia 1863 i Wydział Osobowy Sztabu r-k. p. 593 1863 r. Rok 1863 Wyroki śmierci. Wilno – 1923.