Гутаркі з Антонам Шукелойцем

На сайце kamunikat.org ёсць электроны варыянт кнігі Зянона Пазьняка "Гутаркі з Антонам Шукелойцем", 2003 г.

Для тых, хто цікавіцца Ашмянамі, асаблівава цікавымі будуць раздзелы "Юнацтва. Забраны край" і "Першыя Саветы 1939-1941", дзе наш зямляк распавядае пра вучобу ў ашмянскай польскай гімназіі, пра адкрыццё першай беларускай сярэдняй школы ў Ашмянах і шмат інш.

Герб Ашмянаў 1845 г.

Першая малюнак з памятнай кніжцы Віленскай губерніі на 1846 г., з якога дакумента ўзяты другі малюнак герба невядома, але яго назва выклікая пытанні, так як там прысутнічая год (1840), а афіцыяльна ён быў зацверджаны пазней:

На гербе ў верхняй частцы змешчана "Пагоня", а ў ніжняй нейкая дзіўная істота (па задумцы аўтара - гэта мядзведзь).

З гісторыі герба:

Указам імператара Аляксандра I ад 1 жніўня 1800 г. былі ліквідаваны гербы гарадоў, уключаючы і ашмянскі, які праіснаваў усяго 8 гадоў. Толькі 9 чэрвеня 1845 г. былі "высачайша" зацверджаны гербы гарадоў Віленскай губерні, у тым ліку і герб горада Ашмянаў, які праіснаваў да рэвалюцыі 1917 г.

Пры распрацоўцы сучаснага герба горада ад герба 1845 г. была ўзята форма шчыта (французская). Таксама цікава, што ў гэтым гербе выкарастаны такія самыя колеры як і ў сучасным гербе і сцяге горада.

Шрыфт кафэ "Стары горад"

Шрыфт кафэ "Стары горад" - CyrillicGoth:

Сучасны выгляд будынка кафэ і перад яго перабудовай:

Ašmenys

Ёсць цікавае меркаванне, што назва аднаго з сімвалаў Вільні Вострай Брамы мае непасрэдную сувязь з назвай горада Ашмяны. Раней гэтую браму некаторыя мясцовыя жыхары называлі ашмянскай, бо праз яе пралягала дарога да Ашмянаў. А як вядома, найчасцей сустракаецца спроба звязаць тапонім Ашмяны з літоўскім словам "аšmenys", што азначае вастрыё, лязо. Магчыма, нехта пераклаў назву дакладна, як "вастрыё", і з таго часу гэтую браму пачалі называць Вострай (па-польску Ostra Brama).

Вострая брама - адзіная брама гарадской сцяны Вільні, якая захвалася да нашых дзён

Зразумела, што гэта толькі здагадка, але, напрыклад, як эскурсійная байка яна цікавая. Сучасная назва брамы Аušros vartai ("Брама Світанку").

Назвы вуліц Ашмянаў у гады Польскай Рэспублікі

Карта з Monografia Państwowego gimnazjum im. Jana Śniadeckiego w Oszmiane 1918-1939:

Назва ў часы Польскай Рэспублікі		Дарэвалюцыйная назва	Сучасная назва
пол.	бел.
Plac Kościuszki	Плошча Касцюшкі	Рыначная	17 верасня
Ul. Piłsudskiego	Вул. Пілсудскага	Жупранская	Савецкая (усходн. частка)
Ul. Żeligowskego	Вул. Жалігоўскага	Віленская	Чырвонаармейская і часткова Савецкая
Ul. Boruńska	Вул. Барунская	Барунская	Барунская
Ul. Holszańska	Вул. Гальшанская	Гальшанская	Гальшанская
Ul. Święto-Duska	Вул. Святадухаўская	Святадухаўская	Савецкая (заходн. частка)
Ul. Kościelna	Вул. Касцёльная	Казначэйская? (Замкавая)	Першамайская
Ul. Kowalewskiego (Poprzeczna)	Вул. Кавалеўскага (Папярэчная)	Папярэчная	Камсамольская
Ul. Ad. Mickiewicza	Вул. Адама Міцкевіча	?	Адама Міцкевіча (заходняя частка)
Ul. Wodna	Вул. Водная	?	Голяса
Ul. Cz. Jankowskiego	Вул. Часлава Янкоўскага	Запольная?	Піянерская
Ul. Polna	Вул. Польная	Засечнік?	Аўдзеева
Ul. Zarzeczna	Вул. Зарэчная	?	Зарэчная
Ul. Sadowa	Вул. Садовая	Міхайлаўская?	Адама Міцкевіча (усходняя частка)
Ul. Franciszkańska	Вул. Францішканская	Францішканская	Францішканская (у савецк. час - Кастрычніцкая)

Міжваенная архітэктура Ашмянаў (Частка I)

У кнізе Шамрука А.С. "Архитектура Беларуси XX - начала XXI в.: эволюция стилей и художественных концепций", 2007 г. ў раздзеле "Постконструктивизм 1934-1941 гг. как переходный этап от конструктивизма к послевоенному историзму и самостоятельный стилевой феномен" узгадваецца наступнае:
"Неоклассические тенденции, близкие постконструктивисткому направлению восточных областей, прослеживаются в архитектурном решении административных зданий в Ошмянах. Центральный ризалит здания по ул. Советская, 64 (1935 г.) акцентирован сдвоенными пилястрами стилизованного ионического ордера и завершен высоким аттиком. Входной портик здания по ул. Советская, 23 (1930-е гг.) решен характерными Ар Деко пилонами со стилизованными капителями и завершен фигурным фронтоном, декорированным лопатками и круглым проемом".
Вышэй узгаданныя пабудовы гэта былое стараства (1) і будынак каледжа (2):


1) У 1935 г. быў пабудаваны новы будынак ашмянскага стараства. Таксама тут месцілася турма. У часы Польскай Рэспублікі адрас будынка быў - вул. Пілсудскага, 60.

Сёння тут знаходзіцца цэнтр дзіцячай творчасці, былы Дом піянераў.

2) Адзін з будынкаў ашмянскага дзяржаўнага аграрна-эканамічнага каледжа ("капуста"):

3) На вул. Пілсудскага ў міжваенны час быў пабудаваны вялікі будынак, які праіснаваў нядоўга і таму інфармацыі пра яго няшмат. Цікавым з'яўляецца тое, што гэта хутчэй за ўсё адзіны 3-х павярховы будынак у Ашмянах пабудаваны ў даваенны час. Знаходзіўся ён прыкладна ў раёне сённяшняй плошчы перад Домам Саветаў.

Ніжэй змешчана прыкладны схематычны малюнак будынка. Схема зроблена паводле фотаздымка з суполкі ў Facebook "Oshmana, Oszmiana, Oshmyana". 

Да вайны гэты будынак належыў пані Пляўгавай. Пасля вайны тут спачатку месцілася школа медыцынскіх сясцёр, пазней - медыцынскае вучылішча. Пасля у будынку быў універмаг. Прыкладна ў сяр. 1970-ых гг. пры пабудове Дома Саветаў будынак быў знесены.

Абраз з дамініканскага касцёла ў Ашмянах

Малюнак з кнігі Чэслава Янкоўскага "Powiat oszmiański: materjały do dziejów ziemi i ludzi. Cz. 3. 1898" (стар. 200)

Гэты абразок таксама быў у Віленскім альбоме (серыя 5, №70). 

з сайта limis.lt

Земская пячатка Ашмянскага павета

Пячатка з кнігі Чэслава Янкоўскага "Powiat oszmiański: materjały do dziejów ziemi i ludzi. Cz. 1. 1896" (стар. 164)

На пячатке наступны тэкст:

PIECZEC ZIEMSKA POWIATU OSZMIANSKIEGO REPARTYCYI OSZMIANSKI. ZA PISARSTWA W IOZEFA SOROKI PISAZIEM P.OSZM 1783

Таксама адлюстраваны гербы Пагоня і Ляліва (з ініцыяламі I.S.)

Гэта пячатка належыла Юзафу Сароке (Józef Soroka) герба "Ляліва". Адразу ён займаў пасаду ашмянскага мечніка. А ў 1783 г. быў назначаны на пасаду ашмянскага земскага пісара замест памерлага Ігнацыя Валодзькі (Ignacy Wołodźko). Удзельнічаў у Барскай канфедэрацыі. Яго бацьку звалі Бенедыкт. Памёр Юзаф прыкладна ў 1793 г.

Яшчэ адзін з прадстаўнікоў роду Сарокаў Ежы (каля 1750-1831) з'яўляўся адным з кіраўніком паўстання ў 1831 г. у Ашмянах:

Тапаніміка (1 частка)

На 2012 г. з 361 населенага пункта Ашмянскага раёна 53 мелі назвы, якія сканчаліся на суфіксы -ішкі і -ышкі, што складае 14,7%. Гэта найбольш распаўсюджаны канчатак айконімаў (назва населенага пункта) Ашмянскага раёна.

Размеркаванне айконімаў Ашмянскага раёна з суфіксам -ішкі і -ышкі:
Існыя населеныя пункты пазначаны чырвоным колерам, зніклыя - аранжавым. Некаторыя з пазначаных вёсак сёння маюць іншую назву (Балванішкі - Зялёны Бор, Мал. Даўкшышкі - Аляксандраўка, Труханішкі - Труханы).

Могілкавая капліца ў Ашмянах

Знаходзіцца ў паўднёвай часцы ашмянскіх каталіцкіх могілак.

Першапачатковая капліца была пабудавана намагяннямі ашмянскага бурмістра Эльяша Высоцкага і дзекана кс. Казіміра Сайкоўскага пасля 1872 г. з матэрыялаў ліквідаванага дамініканскага касцёла (на месцы ягога пасля была пабудавана праваслаўная царква). Могілкавая капліца была асвечана пад тытулам Найсвяцейшай Марыі Панны. Капліца ў стылі классіцызм уяўляла сабой прамавугольны ў плане аб'ём, які складаўся з малітоўнай залы, амаль квадратнага прэзбітэрыя і дзвюх сакрыстый, перакрыты адзіным двухсхільным дахам. Галоўны фасад быў пазначаны чатырохкалонным порцікам. Пры савецкай уладзе капліца была зачынена і з часам ператварылася ў руіны. Яе рэстаўрацыя пачалася ў маі 2004 г. (паводле www.slowo.grodnesis.by).

Дарэчы Эльяш Высоцкі і кс. Казімір Сайкоўскі пахаваныя на гэтых могілках.

Магіла кс. Казіміра Сайкоўскага

Надмагільны помнік Эльяша Высоцкага

Адбудова капліцы зроблены пад кіраўніцтвам ашмянскага пробашча Яна Пузыны.

Рэшткі капліцы на 2003 г. (фота К. Шастакоўскага з www.radzima.org):
Сучасны выгляд:

У гонар каго названы вуліцы Ашмянаў

Большасць вуліц і завулкаў Ашмянаў атрымалі сваі назвы ў пасляваенныя гады. Гістарычных назваў засталося вельмі мала (Гальшанская, Барунская). На сённяшні дзень большасць вуліц і завулкаў горада названы ў гонар знакамітых людзей.

Для пачатку узгадаем людзей, якія маюць дачыненне да Ашмянаў або ашмянскага края:

Доўгі час жыў у Кушлянах (Ашмянскі павет, зараз Смаргонскі раён) і пахаваны ў Жупранах (Ашмянскі раён) адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры Францішак Багушэвіч (1840-1900), яго імя таксама носіць ашмянскі краязнаўчы музей. У Балванішках (сёння Зялёны Бор, Ашмянскі раён) жыла сям'я Зыгмунда Мінейкі (1840-1925), у яго гонар была пераназвана былая вул. Лугавая. Лёс гэтых двух дзеячаў спачатку развіваўся амаль аднолькава: абодва нарадзіліся ў адзін год, навучаліся ў Віленскай гімназіі, удзельнічалі ў паўстанні 1863-64 гг. (Мінейка быў кіраўніком паўстання ў Ашмянскім павеце), пасля чаго былі вымушаны пакінуць радзіму. Пасля Багушэвіч стаў вядомым адвакатам і пісьменнікам, а Мінейка выехаўшы ў Еўропу быў інжынерам, археолагам, вайскоўцам і шмат кім іншым.

Нядаўна з'явілася вуліца ў гонар Лейбы Давідавіча Стругача (1842-1906), які заснаваў буйны вінакурны завод (зараз дражжавы) у Ашмянах. Захавалася таксама яго сядзіба ў Панавелішках (зараз тэрыторая Ашмянаў), пахаваны ён на ашмянскіх яўрэйскіх могілках.

На тэррыторыі Ашмянскага ўезда (зараз Валожынскі раён) нарадзіўся і савецкі дзяржаўны дзеяч Фелікс Эдмундавіч Дзяржынскі (1877-1926).

Францішак Багушэвіч

Зыгмунд Мінейка

Лейба Стругач (здымка няма)

Фелікс Дзяржынскі

Міхаіл Вікенцьевіч Голяс (1892-1941) нарадзіўся ў застенку Повішні каля Ашмянаў. З'яўляўся сакратаром Ашмянскага падпольнага райкома КПЗБ, пасля сакратар гарсавета, старшыня Ашмянскага сельсавета, выбраны дэпутатам раёнага Савета. Яго імя сёння носіць былая вул. Водная.
Лётчыкі Аляксандр Мікалаевіч Аўдзееў (1906-1941) і Пётр Піліпавіч Страленка (1913-1941) 25 чэрвеня 1941 здзейснілі вогнены таран на тэрыторыі Ашмяншчыны. У іх гонар былі пераназваны былыя вуліцы Польная і Павяжская, адпаведна.

Аляксандр Аляксандравіч Камінскі (1919-1943) - падпольшчык і партызан, удзельнічаў у забойстве мінскага бургамістра, да вайны быў участковым оперупаўнаважаным Ашмянскага раённага аддзела міліцыі. Яго імем была названа вул. Новая, таксама ў горадзе ёсць мемарыяльная дошка ў яго гонар.
Уладзімір Іванавіч Тубеліс (1911-1955) і Васілій Аляксеевіч Чаркасаў - кіраўнікі партызанскіх атрадаў, якія дзейнічалі на тэрыторыі ашмянскага раёна. Тубеліс таксама з'яўляўся сакратаром Ашмянскага падпольнага райкама КП(б)Б.
Сяргей Уладзіміравіч Залатароў (1967-1986) і Сяргей Віктаравіч Клінцэвіч (1968-1988) - вайскоўцы з Ашмяншчыны, якія загінулі ў Афганістане.

Міхаіл Голяс	Аляксандр Аўдзееў	Пётр Страленка	Аляксандр Камінскі
Уладзімір Тубеліс	Васілій Чаркасаў	Сяргей Залатароў	Сяргей Клінцэвіч

Ёсць таксама некалькі вуліц, якія названы у гонар знакамітых беларускіх пісьменнікаў: Янкі Купалы, Якуба Коласа і Максіма Багдановіча. Дарэчы, жонка Якуба Коласа нарадзілася ў Ашмянах. З часоў яшчэ Польскай Рэспублікі ў Ашмянах існуе вуліца Адама Міцкевіча, які нарадзіўся на тэрыторыі сучаснай Беларусі.

Янка Купала

Якуб Колас

Максім Багдановіч

Адам Міцкевіч

Астатнія вуліцы і завулкі горада носяць імёны літаратурных дзеячаў Аляксандра Пушкіна, Антона Чэхава, Мікалая Астроўскага, Уладзіміра Маякоўскага, Максіма Горкага, Мікалая Чэрнышэўскага, рэвалюцыянера Мікалая Баўмана, генерала-фельдмаршала Міхаіла Кутузава, героя грамадзянскай вайны Васілія Чапаева, савецкага дзяржаўнага дзеяча Сяргея Кірава, лётчыкаў і касманаўтаў Валерыя Чкалава, Юрыя Гагарына, Уладзіміра Камарова і Ўладзіміра Сярогіна, герояў Вялікай Айчыннай вайны Зоі Касмадзем'янскаі, Алега Кашавога (у Ашмянах таксама ёсць іх помнікі) і Дзмітрыя Карбышава.

Аляксандр Пушкін	Антон Чэхаў	Мікалай Астроўскі	Уладзімір Маякоўскі
Максім Горкі	Мікалай Чэрнышэўскі	Міхаіл Кутузаў	Мікалай Баўман
Васілій Чапаеў	Сяргей Кіраў	Валерый Чкалаў	Юрый Гагарын
Зоя Касмадзем'янская	Алег Кашавы	Дзмітрый Карбышаў	Уладзімір Камароў
Уладзімір Сярогін

Па планах павіны з'явіцца яшчэ вуліцы у гонар пахаванага ў Гародніках (Ашмянскі раён) знакамітага польскага хіміка Анджэя Снядэцкага (1768-1838), аўтара "Powiat Oszmiański", які нарадзіўся ў Палянах (Ашмянскі раён) Чэслава Янкоўскага (1857-1921) і загінулага ў Афганістане Эдуарда Эдуардавіча Кеда (1967-1987). Дарэчы, вуліцы Янкоўскага (сённяшняя Піянерская) і Снядэцкага (яго імя таксама насіла гімназія) існавалі ў Ашмянах у часы Польскай Рэспублікі.

Анджэй Снядэцкі

Чэслаў Янкоўскі

Эдуард Кеда