Стогоддзе паўстання 1831

16 кветня 1931 г. ў Ашмянах урачыста адзначалі стогоддзе ашмянскага паўстання 1831 г. Па горадзе вывесілі да паловы апушчаныя сцягі. Ва ўсіх храмах Ашмянаў прайшлі жалобныя набажэнствы.

У 11 гадзін адбылася імша ў ашмянскім касцёле, дзе сабралася моладзь, прадстаўнікі ўраду і ўлады на чале са старастам Віктарам Сушынскім. Ксёндз пробашч Валяр'ян Голяк адслужыў жалобнае набажэнства па загінуўшых ашмянцах 1831 г., а вікарый ксёндз Ян Мяноўскі агласіў ўрачыстую казань, пачаўшы словамі Пілігрымскага літання Адама Міцкевіча "...Przez męczeństwo obywateli Oszmiany, wyrzniętych w kościołach Pańskich i w domach, wybaw nas Panie!..."

Тэкст Litania Polska (według litanii pielgrimskiej Adama Mickiewicza)

У ашмянскай сінагозе ў 9 гадзін рабін Шмульсан Менар адслужыў малітвы ў прысутнасці дэлегацыі павятовай улады на чале з намеснікам старасты Генрыкам Сільвестровічам. Рэлігійны спеў выканаў ганаровы кантар Хонан Шнэйдар. З прамовай выступілі: рабін Шмульсан і віцэ-бурмістар Адам Стругач.

У царкве жалобнае набажэнства адбылося ў 10 гадзін у прысутнасці намесніка старасты Сільвестровіча, і таксама Юзэфа Зубеля, Каралькевіча і Л.Станкевіча.

Вечарам прайшлі ўрачыстыя мерапрыемствы ў Народным тэатры Ашмянаў. Хор гімназіі пад кіраўніцтвам А.Неміроўскай выканаў Гімны Польскія, хор дзяўчынак з агульнаадукацыйнай школы (кіраўнік Станіслаў Скаўронскі) праспяваў песні „Warszawianke”, „Żołnierz” і „Hej, Polska nie zgineła”. Вучань гімназіі Чэслаў Фірко дэкламаваў гістарычны верш „Rzeź Oszmiańska”, вучаніцы агульнаадукацыйнай школы Е.Кунцэвіч, А.Корозун і С.Тараскевіч зачыталі вершы „Żołnierz”, „Przeznaczeń chwila” i „Skarga Żmudzinów”.

З навуковым дакладам выступіў Эдвард Шчарбіцкі (браслаўскі школьны інспектар), які пад час сваёй пяцігадовай працы ў Ашмянах, першым распачаў працу над гісторыяй паўстання ў Ашмянскім павеце 1831 г., якая была апублікавана ў „Roczniku Gimnazjum Oszmiańskiego za 1926–27 r.” Выпускнік ашмянскай гімназіі Саламон Левін у сваёй працы "Удзел яўрэяў у ашмянскім паўстанні ў 1831 г." упершыню закранаў тэму ўдзелу яўрэяў у паўстанні на Літве.

Крыніца:
Газета "Słowo" №96 28.04.1931

Setna rocznica powstania. W dniu 16. 4. or. Oszmiana uroczyście obchodziła setna rocznicę powstania oszmiańskiego w r. 1831. 

W dniu 16 kwietnia 1831 r. kozacy – czerkiesi pod dowództwem Wierzilina, bojąc się, że masowe powstanie oszmiańskie stanie się podpora oswobodzenia całej Litwy, porżnęli w Oszmianie 350 obywateli miasta i zrabowali Światynie Pańskie. Miejski Komitet Obchodu setnej Rocznicy „Rzezi Oszmiańskiej” wezwał Obywateli miasta do wzięcia udziału w źałobnem nabożeństwie i w akademji ku uczczeniu pamięci poległych w Oszmianie w r. 1831. Miasto na znak żałoby wywiesili chorągwie do połowy opuszczone. 

O godzinie 11 odbyło się nabożeństwo w kościele Oszmiańskim, zapełnionym przez młodzież, obywateli urzędy i władze na czele ze starosta p. W. Suszyńskim. Wielebny ks. proboszcz W. Hołak odprawił żałobną msze za poległych w Oszmianie w 1831 r. zaś wikary ks. Jan Mianowski wygłosił podniosłe kazanie, rozpoczynając litanję pielgrzymską Adama Mickiewicza... „Przez męczeństwo obywateli Oszmiany, wyrzniętych w kościołach Pańskich i w domach, wybaw nas Panie!... Krew przełana przez poległych w r 1831 w Oszmianie łączy się z wysiłkiem Narodu w ciągu stulecia do odzyskania niepodległego bytu państwowego. Stuletnia rocznica powstania powinna przyczynić się do zrozumienia i pogłębienia naszej troski, o najwyższe dobro nasze: wolności i niepodległości. 

W synagodze o godzinie 9 rabin oszmiański p. Szmulson Menarze odprawił modły w obecności delegacji władzy pow. na czele z zastepcą starosty p. H. Syłwestrowiczem. Pienia religijne wykonał honorowy kantor p. Chonon Sznejder. Przemówienie okolicznościowe wygłosili: rabin p. Szmulson i wiceburmistrz p. A. Strugacz – prezes Żydowskiego Klubu Myśli Państwowej. Pan A. Strugacz podczas przemówienia odczytał po polsku tekst przysięgi, opatrzonej 200 podpisami dziadów i pradziadów Żydow Oszmiańskich. Demokratyczna Polska daje nam równosć i jest naszą drugą Ojczyzną, a my Jej kochającymi synami. 

W cerkwi żałobne nabożeństwo odbyło się o godzinie 10 w obecności zastępcy starosty p. H. Sylwestrowicza i pp. J. Zubiela, por. Korolkiewicza i L. Stankiewicza. 

Wieczorem uroczystą akademję w teatrze Ludowym w Oszmianie rozpoczęli: chór gimnazjum, wykonywując pod kier. pp. A. Niemirowskiej Hymny Polskie; chór dziewczynek ze szkoły powszechnej wykonał trzy pieśni pod kierownictwem p. S. Skowrońskiego („Warszawianke”, „Żołnierz” i „Hej, Polska nie zgineła”). Dodatnie wrażenie na wszystkich wywarły 3 deklamacje dziewczynek ze szkoły powszechnej: E.Kuncewiczówny p.t. „Żołnierz”, A. Korozówny p.t. „Przeznaczeń chwila” i S. Taraskiewiczówny, p.t. „Skarga Żmudzinów”. Uczeń gimnazjum Firko deklamował historyczny wiersz „Rzeż Oszmiańska”. 

Wśród licznie zgromadzonego społeczeństwa polskiego i żydowskiego miasta Oszmiany, solidarnie występujący ku uczczeniu pamięci polehłych w Oszmianie w 1831 r., ukazał się p. Edward Szczerbicki owacyjnie witany przez obecnych. Pan E. Szczerbicki, obecnie inspektor szkolny w Brasławiu, w ciągu swego 5-let niego pobytu w Oszmianie, pierwszy po wojnie wszechswiatowej rozpoczał pracę nad histirja 1831 r. w powiecie oszmiańskim. I miał szczęście. Pionerska praca jego „Rok 1831 w powiecie oszmiańskim”, ogłoszona w „Roczniku Gimnazjum Oszmiańskiego za 1926 – 27 r.”, pociągneła za sobą szereg prac podobnych w sasiednich powiatach. 

Już mamy ogłoszone drukiem prace „Historia pow. dziśnieńskiego” p. Hademana, Rok 1831 w pow. święciańskim” p. Bilińskiego i cały zastęp młodych historyków w Wilnie pracuje wytrwale nad histrja 1831 r. w pow. telszewskim, kowieńskim, lidzkim, trockim, wilejskim i in. Słowem młodzi historycy rozpoczęli w Wilnie szereg prac nad historją powstania 1831 r. na Litwie i Ziemi Wileńskiej. Fakt doniosły. Nawet Oszmiana odczuła ożywczy prąd naszej młodzieży. Na akademji w Oszmianie wyglosili przemówienia: p. E. Szczerbicki p.t. „Rok 1831 w Oszmianie” i b. obiturjent gimnazjum oszmiańskiego, obecnie magister historji p. S. Lewin p.t. „Udział Żydów w powstaniu Oszmiańskiem w 1831 r.” Profesor i jego uczeń poruszyli moc faktów, wypadków i zagadnień z niedawnej przeszłości naszej. Przed oczyma obecnych ożyły wypadki i ludzie, których solidarność i patrjotyzm dobrze świadczył o wspólżyciu i lączności narodowości w walce w 1831 r. o wolność i niepodkeglość Rzeczypospolitej Polskiej. 

Jeżeli profesor p. E. Szczerbicki wskrzesił przed oczyma obecnych, oszmiańszyków z r. 1831 i ich los tragiczny (E. Ważyńskiego, Tyszkiewicza, Przeźszieckiego, Soroko, bohaterski poryw Tadeusza Stelnickiego i jego szardżę na ulicach Oszmiany w dn 16 kwietnia 1831 r. nieugietych oficerów Paszkowskiego, Pławskiego, Pola, Czernickiego, Skrzydlewskiego i bohatera pod Runiem Pudzinowskiego i in., wskazał przyczyny niepowodzenia, wartości i doniosłości powstania oszmiańskiego dla całego powstania litewskiego, to p. S. Lewin poruszył nowe zagadnienie przez nikogo jeszcze nie badane: udział Żydów w powstaniu na litwe (1831), ustalając zasadę współdziałania i character udziału ich w powstaniu oszmiańskiem. 

Akt formalnego przystąpienia Żydów do powstania i zaprzysięganie wierności i posłuszeństwa rządowi powstańczemu Żydzi oszmianscy Berkowiczem Kahanem na czele, wykonali w dniu 7 kwietnia 1831 r. Żydzi oszmiańscy brali udział w powstaniu pow. oszmiańskiego i udział ich był zgodny z zasadami wyrażonemi w przysiędze. Naj ważnieszemi tego udziału momentami były: osobiste przez Żydów pelnione służby w gwardjach miejskich i spelnianie rekwizyjcyj na rzecz powstańcow. Zrozumiała więc rzecz, że po stlumieniu powstania, rząd rosyjski, wywierając zemstę na powstańcach, wytoczył też procesy Żydom oszmiańskim o udział w powstaniu. 

Społeczeństwo polskie i żydowskie, licznie zgromadzone w Oszmianie w dniu 16 kwietnia 1931 r. na akademii, miało możność slyszeć rzeczowe przemówienia swych światlych obywateli i stwierdzić, że łączność różnych narodowości w sprawach państwowych dawniej tez swieciła przykładem i miała chwile triumfu. W podniosłym nastroju, późno, bo o godzinie 10 wszyscy rozeszli się pokrzepieni na duchu, i mając nowe i współczesne tematy do omówienia w domu. 

A. Ł.